Dr. Kamran Beydullayevlə müsahibə

AZƏRBAYCAN » CƏMİYYƏT

Kamran Beydullayev: İnsanlar daha rasional düşünməli və vaxtında peyvənd olunmalıdırlar

06 Noyabr 2019, 11:25 (GMT +4)

Bakı, 6 noyabr, SalamNews. Yer üzündə hər gün yüzlərlə xəstə insana orqan köçürülərək həyata qaytarılır. Müalicəsi başqa yolla mümkün olmayan xəstələrin həyatda qalması üçün yeganə çıxış yolu orqan transplantasiyasıdır. Bu gün transplantologiya – müasir elmin ən mühüm nailiyyətlərindən biridir, tibb sahəsində əldə edilən ən yüksək zirvədir.

Əgər bir vaxtlar orqan transplantasiyası elmi fantastika sahəsinə aid edilirdisə, bu gün belə əməliyyatların həyata keçirilməsi nəticəsində yüzlərlə insanın həyata qaytarılması reallığa çevrilib.

Transplantologiya perspektiv sahə olub, şübhəsiz ki, nə vaxtsa insanlar tərəfindən adi tibbi əməliyyat kimi qəbul olunacaq, hələlik isə bu sahədə təcrübəli və peşəkar həkimlər sayladır. Belə həkimlərdən biri Mərkəzi Gömrük Hospitalının ümumi cərrahı, cərrah-transplantoloq Kamran Beydullayevdir.

Dr.Kamran Beydullayev 1996-cı ildə Azərbycan Tibb Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra cərrahiyyə üzrə internatura təhsili almış və 2002-2007-ci illərdə Səudiyyə Ərəbistanı Prince Nasir Bin Saad Al Sudairi Hospitalında cərrah-rezident kimi çalışmışdır. 2007-ci ildə İngiltərə Kral Cərrahlar Kollecinin imtahanlarını keçərək ümumi cərrahiyyə diplomunu almışdır. 2008-2009-cu illərdə Türkiyənin İzmir şəhərində orqan transplantasiyası üzrə təlim keçmişdir. Dr.Kamran Beydullayev müxtəlif elmi konfranslarda posterlərlə, elmi çıxışlarla iştirak edib və 12-yə yaxın elmi məqalənin müəllifidir. Avropa Orqan Transplantasiyası Cəmiyyətinin və Orta Şərq Orqan Transplantasiyası Cəmiyyətinin üzvüdür.

Dr.Kamran Beydullayevlə müsahibəni diqqətinizə çatdırırıq:

-Doktor, Siz artıq 23 ildir ki, cərrah işləyirsiniz, 10 ildir ki, orqan transplantasiyası əməliyyatlarıda həyata keçirirsiniz. Təcrübənizdə daha çox hansı əməliyyatlar olub? Ən çox hansı orqan transplantasiyası əməliyyatı icra etmisiniz?

-Bəli, mən son 10 ildə ümumi cərrahiyyə əməliyyatları ilə yanaşı, orqan transplantasiyası əməliyyatlarını da icra edirəm. Bunlara qaraciyər və böyrək transplantasiyası əməliyyatları daxildir. Ümumi cərrahiyyə əməliyyatlarına isə seçim qoymuruq, bütün cərrahi əməliyyatları – qida borusundan başlamış mədə, mədəaltı vəzi, bağırsaqlar, öd yolları, dalaq və s. – hamısını icra edirik. Ümumi cərrahiyyə əməliyyatlarında statistika aparmamışıq, amma yəqin ki, bu statistika digər böyük ümumi cərrahiyyə mərkəzlərinin statistikasından çox da fərqlənməz. Qaraciyər transplantasiyası ilə bağlı olaraq bu sahənin əməliyyatlarında daha dərin biliyə və vərdişlərə malik olduğumuz üçün hepatobiliar əməliyyatlarla bir az daha çox rastlaşırıq. Qaraciyər, öd yolları, mədəaltı vəzi xəstəlikləri ilə bağlı müraciətlər çox olur.

Mən fəaliyyətimin son 10 ilində 550-dən çox böyrək transplantasiyası, 180-dən çox qaraciyər transplantasiyası əməliyyatlarında iştirak etmişəm. Qeyd edim ki, Azərbaycan üçün bu rəqəm yetərincə böyük rəqəmdir və mən bu rəqəmi söyləməkdən qürur duyuram.

-Müalicəsi yalnız orqan transplantasiyası olan bəzi xəstəliklərə yoluxmamaq üçün peyvəndlər mövcuddur. Bu xəstəliklərə qarşı peyvənd olunmaqla, qarşısını almaq mümkündürmü?

-Burada söhbət yəqin ki, hepatit B virusundan gedir, çünki qaraciyər sirrozuna gətirib çıxaran xəstəliklərdən yalnız hepatit B-yə qarşı peyvənd mövcuddur. Hepatit C-yə qarşı peyvənd hal-hazırda təəssüf ki, mövcud deyil. Situasiya belədir ki, biz adətən son dönəm qaraciyər xəstəlikləri ilə qarşılaşırıq, onların yeganə yolu transplantasiya qalır ki, biz də onu icra edirik. Son dönəm qaraciyər xəstəliyinə – sirroza qədər qaraciyər uzun müddət xəstə vəziyyətdə olur. Onu xəstələndirən səbəblər çoxdur, bunların böyük bir hissəsini də virus hepatitləri təşkil edir. Virus hepatitlərinə hepatit A, hepatit B, hepatit C, hepatit D və hepatit E aiddir.

Hepatit A virusuna qarşı peyvənd var. Amma hepatit A virusunun özünün xroniki qaraciyər xəstəliyi yaratması çox nadir halda rast gəlinə bilir. Daha doğrusu, nadir hallarda hepatit A virusu qaraciyər sirrozuna gətirib çıxara bilər. Yalnız kəskin qaraciyər çatışmazlığı dövründə hepatit A-ya görə qaraciyər transplantasiyası edilməsi mümkündür.

Hepartit C üçün vaksin mövcud deyil. Hepatit B-nin isə qarşısını almaq mümkündür. Hazırda dövlət tərəfindən hepatit B-yə qarşı doğum evlərində bütün uşaqlara ilk peyvəndlər vurulur, müəyyən fasilələrlə – 2 aydan, 6 aydan sonra növbəti dozalar vurulur. Həqiqətən, bu peyvəndlər vurulan insanlar hepatit B virusundan tam immun oluna bilir.
Qeyd etmək istəyirəm ki, son vaxtlar sosial mediada peyvəndlərin əleyhinə olan fikirlərə tez-tez rast gəlirik. Bəzən ajiotajmı yaratmaq üçün, populizm xatirinəmi, yoxsa başqa bir səbəbdənmi, tanınmış adamlar və ya həkimlər çalışırlar ki, peyvəndləri pisləsinlər, müxtəlif əlavə təsirləri olduğu haqda miflər uydururlar. Mən burdan insanlara səslənirəm ki, daha rasional düşünsünlər və vaxtında peyvənd olunsunlar.

-Dediniz ki, uşaqların peyvənd olunması vacibdir. Bəs böyüklərdə necə olmalıdır? Onlar da peyvənd olunmalıdırlar?

– Yaşın fərqi yoxdur, əgər uşaq vaxtı kimsə peyvənd olunmayıbsa, onların immun vəziyyəti yoxlanılır, bu vaxta qədər bu xəstəliyə yoluxub-yoluxmamaları aşkarlanır, immun statusları müəyyən edilir. Yəni bəzən olur ki, peyvənd olunmadan hepatit B virusu ilə qarşılaşırlar, xəstələnib sağalırlar. Böyüklərdə 18 yaşdan sonra təqribən 40-50 %-i hepatit B virusuna yoluxduqdan sonra virusundan tam təmizlənirlər. Həmin xəstələrdə təbii immunitet olur, onlarda vaksinasiyaya ehtiyac yoxdur. Ona görə də analiz verib immun statusunu yoxlayırlar. Əgər hepatit B-yə qarşı immunitet yoxdursa, vaksin oluna bilərlər. Onlar da eyni qaydada vaksinasiya olunmalıdırlar. Vaksinasiya olunublarsa, amma immun statusları zəifdirsə, bonus doza vaksinasiya ala bilərlər. Uşaq vaxtı hepatitə yoluxanlarda 95% xəstəlik xroniki qalır.

-Vaxtında hepatitlərə qarşı peyvəndlər edilərsə, mütəmadi olaraq analizlər verdikdə qaraciyəri bu xəstəliklərdən sığortalamaq mümkündürmü?

-İnsanlar hepatit B virusundan tam profilaktika oluna bilərlər, belə ki, peyvəndlə yetərincə yüksək immunitet yarada bilərlər. Biz hamımız, həkimlər və tibb bacıları immunizasiya olmuşuq, biz hepatitli xəstələrlə işləyirik, onlarla kontaktda oluruq, olur ki, iynə batır, gözümüzə qan sıçrayır, amma biz yoluxmuruq, çünki yetərin qədər immunitetimiz yüksəkdir. Təəssüf ki, hepatit C-yə qarşı peyvənd yoxdur.

-Əksər hallarda insanlar hər hansı xəstəliyə yoluxduqdan sonra həkimlərin dedikləri analizləri verir və gözləmədiyi, heç bir ağrı onları narahat etmədən hepatit virusunun daşıyıcısı olduqları məlum olur. Hepatiti vaxtında aşkarlamaq üçün nə etmək lazımdır? Bu xəstəliyə tutularkən hansı əlamətlər özünü göstərir? Analiz vermədən hepatitə yoluxmağı necə bilmək olar?

-Hepatit olub-olmamağını bilməyin ən düzgün, etibarlı yolu tibb müəsisəsinə gedib analiz verməkdir. Burada xroniki qaraciyər xəstəliyi törədən hepatit B və hepatit C-dən söhbət gedirsə, onların B-də 20%-i kəskin formada keçir, yəni saralma ilə müşahidə olunur, C-də isə saralma hallarına daha az rast gəlinir. Digər hallarda hepatitə yoluxma hiss olunmur, yuxarı tənəffüs yollarımın katarı kimi, qrip kimi qısa xəstəlik əlamətləri müşahidə olunur, bunlar qeyri-spesifik əlamətlərdir. Ona görə də yeganə yol analiz verməkdir. Bütün əməliyyat olunan, doğuşa gedən, stasionarda olan xəstələr məcburi yoxlanır, analiz verir, bilmədən bu virus daşıyıcısı olduğu məlum olur.

-İnsanların hepatit viruslarına daha çox hansı səbəblərdən yoluxma ehtimalı var?

-Mən qeyd etmək istəyirəm ki, aşkar etdiyimiz hepatit B və hepatit C virusları daşıyıcalırının çoxu yoluxmalarının hər hansı stomatoloji klinikalarda olduğunu söyləyirlər. Biz özümüz də bir neçə diş klinikasına müraciət edib söhbət edəndə məlum olub ki, həkimlərin böyük əksəriyyəti aseptika, antiseptika qaydalarını bilmir, bir qismi də bu qaydalara laqeyd yanaşır. Onların fikri, diqqəti virusa yoluxmaq təhlükəsizliyindən çox, dişin müalicəsində konsentrasiya olunur. Nəzərə almır ki, xəstəni virusa yoluxdurmaqla bu xəstəyə ömürlük bəla gətirə bilər. Biz tez-tez virusa yoluxmuş xəstənin somatik, psixoloji və maliyyə problemləri yaşadığını görürük, bu tək onun özü üçün yox, bütün ailəsi üçün böyük bir sarsıntıdır. Bəzi ailələr bu xəbərdən şoka düşmüş olur. Bu işin ciddiliyinin prioritet olmasına çalışmalıyıq. Diş klinikalarında həkimlər bəzən tibb bacılarının iştirakı olmadan proseduralar edirlər ki, bu zaman da ümumi setin alətlərinin bulaşması qaçılmaz olur. Diş həkimləri alətlərə, aksessuarlara sadəcə antiseptik məhlullar püskürtməklə kifayətlənirlər, halbuki, hər xəstə üçün bunlar dəyişilməlidir.

-Son vaxtlar tez-tez cavan insanlarda və xüsusən də, uşaqlarda qaraciyər sirrozu, hepatitlər, böyrək çatışmazlığı və s. aşkarlanır. Adətən eşitmişik ki, belə xəstəliklər pis vərdişlərdən əmələ gəlir. Maraqlıdır, erkən yaşlarda bu xəstəliklər necə yaranır? Bundan qorunmaq üçün hansı tədbirləri görməliyik?

-Uşaq vaxtı yaranan sirrozların çoxu irsi, genetik xəstəliklərlə bağlı ola bilər. Onların qarşısını almaq mümkün olmur, yalnız yaranan zaman müalicə etmək mümkün olur. Təbii ki, pis vərdişlərdən bu xəstəlik yarana bilər, məsələn, alkoqollu içkilərə aludəçilik qaraciyər sirrozuna gətirib çıxarır. Necə edək ki, xəstələnməyək? Sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanma, gigiyena, hər bir insana lazım olan normal həyat tərzi. Qorunmaq üçün bundan artıq heç nə lazım deyil. Mütəmadi tibbi müayinədən keçmək, analizlər verib yoxlanmaq, vaxtında peyvənd olunmaq lazımdır. Bəzən xəstəliyin ilk əlamətləri əmələ gələndə insanlar gözləyirlər ki, bəlkə keçdi, bəlkə sağaldı, amma yaxşı olar ki, elə o müddətdə də həkimə müraciət etsinlər, xəstəlik vaxtında aşkar edilərsə daha effektli müalicə edilməklə müsbət nəticə əldə etmək olar.

-Orqan transplantasiyası zəruri olan xəstəliyə məruz qalmış insan üçün donor tapmaq nə qədər çətin prosesdir? İdeal donor necə olmalıdır? Donora qarşı tələblər hansılardır?

-Mən hazırda transplantasiya komandasında donorlarla daha çox məşğul oluram. Donor üçün ilk tələbimiz – qan qrupunun xəstənin qan qrupuna uyğun olmasıdır, qaraciyər transplantasiyası üçün yaşı 18-dən 55- qədər, böyrək transplantasiyası üçün isə 18 yaşdan başlayaraq yuxarı yaş həddi qoymamışıq, hətta 78 yaşında da donorumuz olub, dünyada 84 yaşında böyrək donoru var.

İkincisi, könüllü, təmənnasız qaraciyərinin bir parçasını verən insanlar, bu, ilk növbədə, qohumlardır, emosional və ya genetik bağlılığı olan insanlar ola bilər. Bunlar ilkin seçim üçün şərtlərdir. Donorlar gətiriləndən sonra biz onları kliniki, instrumental, laborator müayinə edirik. Belə ki, donor özü də sağlam olmalıdır, çünki o da böyük əməliyyata məruz qalır. Riskləri artıra biləcək xəstəliyi olmamalıdır, viruslu olmamalıdır. Sağlam olmalıdır ki, xəstəyə əlavə xəstəlik keçirməsin.

Üçüncü şərt əməliyyatın texniki icrasının mümkünlüyünü aydınlaşdırmaqdır. Başqa müayinələrdə (kompüter tomoqrafiyası və digər müayinələr) qaraciyərin həcminin yetərin qədər olması, xəstəyə bir parça verəndən sonra özünə qalan hissənin yetərli qədər olması, damarlarının bu əməliyyatı icra etməyə imkan verməsi və s., böyrək transplantasiyasında da eyni şəkildə.
Bəzən elə olur ki, bir xəstə üçün bir donor tapmaq kifayət edir və əməliyyat icra olunur. Elə hallar da olur ki, 10 namizəd donor kimi yoxlanılır, heç biri uyğun gəlmir…
Hazırda bütün dünyada donor qıtlığı var, bu səbəbdən də marjinal donorlar istifadə olunur. Dünyada KADAVRA proqramı var. Bizim ölkəmizdə bu istiqamətdə iş gedir. Əgər bu proqramı qurmaq mümkün olarsa, bunun hesabına müəyyən mənada donor qıtlığı məsələsi həll edilmiş olar.

-Həkim-transplantoloq kimi xəstələrinizə orqan köçürdükdən sonra keçirdiyiniz hisslər barədə nə deyə bilərsiniz? Bir insan həyatını xilas etmək, bir insanı yenidən yaşatmaq Sizin üçün nə deməkdir?

-Həqiqət budur ki, biz bunu adi, gündəlik bir iş kimi qəbul edirik. Bəlkə də karyeramın ilk illərində hər uğurlu əməliyyatdan sonra qürur kimi bir hiss yaşayırdım. Professional vərdişdənmi irəli gəlir, – deyə bilmərəm, hazırda elə bir xüsusi hiss keçirmirəm. Qəribə görünsə də, deyərdim ki, bəlkə də bu bir tərəfdən yaxşıdır, o mənada ki, emosiyalar sənin qərar verməyinə təsir etmir. Əslində kənardan görünən odur ki, orqan transplantasiyasına gəlmiş xəstələr çox üzülmüş vəziyyətdə olurlar, görünüşləri acınacaqlı olur. Təsəvvür edin, həyatının son günlərinii sayan bir insan əməliyyatdan sonra özünü yenidən həyata qayıtmış insan kimi hiss edir, görünüşləri tam dəyişir. Kənardan bu möcüzə kimi görünə bilər, amma mən bu prosesdə özümü qəhrəman saymıram.

-Maraqlı müsahibəyə görə Sizə təşəkkür edirik. Sizə bu məsuliyyətli işinizdə uğurlar arzulayırıq.

11 Aprel 2020

Очередной успех Центрального таможенного госпиталя

“На днях врачами отделения трансплантологии Центрального таможенного госпиталя была проведена уникальная операция, которая ознаменовала очередной успех не только госпиталя, но и медицины в Азербайджане. Благодаря высокому профессионализму трансплантологов отделения в процессе пересадки впервые изъятие печени у живого донора было произведенo лапароскопическим методом. В Азербайджане такая сложная и уникальная донорская операция на печени проведена впервые.”

В увлекательном интервью с хирургом-трансплантологом Кямраном Бейдуллаевым мы поговорили о данной операции и донорстве.

-Доктор Кямран, в чем заключается особенность проведенной Вами операции?

-Мы впервые в Азербайджане во время трансплантации печени провели полностью лапароскопическую операцию живому донору по изъятию органа. С технической точки зрения данная операция является одной из самых сложных и требует высоких навыков и знаний.

Успешное проведение данной операции в отделении трансплантологии Центрального таможенного госпиталя можно считать большим достижением. Донорские операции имеют свои особенности. В течение всей операции извлекаемый для пересадки орган или его фрагмент должны быть защищены от механических, термических и ишемических повреждений.

До момента завершения операции артерии и вены пересаживаемого органа не должны быть повреждены или отрезаны, а затем должны быть отрезаны в нужный момент предельно осторожно для того, чтобы не создать технические проблемы реципиенту в процессе пересадки. В любом случае приоритетом для врачей остается сохранение здоровья донора. По этой причине изъятие органа или его фрагмента при трансплантации у донора или же при какой-либо патологии у пациента – это две совершенно разные операции.

Учитывать все эти нюансы в процессе лапароскопической операции возможно лишь при наличии специальных технических навыков. Но у лапароскопической хирургии есть свои преимущества. Такие операции выгодны с косметической точки зрения, так как проводятся при помощи маленьких надрезов (не остается больших шрамов), и менее болезненны. Пациенты после лапароскопии быстрее возвращаются к активной жизни, сокращается лежачий режим и им выписывается намного меньше болеутоляющих таблеток.

Принимая во внимание все вышесказанное, данный вид хирургии можно считать несущей наименее тяжелые последствия. Однако, лапароскопическая хирургия в отличие от традиционной открытой требует специальные технические навыки.

Богатый опыт, полученный нами при операциях по пересадке печени, позволил нам сегодня выполнить донорскую операцию полностью лапароскопическим методом. В дальнейшем мы планируем проводить лапароскопические операции донорам печени на регулярной основе.

Отмечу, что при всех операциях по трансплантации почек донорские операции у нас проводятся лапароскопическим путем. Это является техническим достижением нашего госпиталя. После таких операций доноры быстрее выздоравливают и выписываются.

Для сравнения отмечу, что впервые при трансплантации печени лапароскопическое изъятие органа у донора было осуществлено в Турции всего 10 месяцами ранее, чем в Азербайджане, несмотря на давние сложившиеся там традиции трансплантологии.

– Как давно Вы работаете именно в области трансплантационной хирургии?

– Как известно, впервые операции по пересадке печени были проведены в Азербайджане в 2008 году известным хирургом Мирджалалом Кязыми. И с того же времени уже 11 лет я работаю в этой команде. На сегодняшний день нами было проведено около 600 операций по пересадке почки и 200 – по пересадке печени. Сегодня в данной команде я управляю именно донорскими операциями.

– Сам факт проведения таких крупных и сложных операций в Азербайджане вызывает гордость. Но насколько трудно завоевать доверие пациентов для проведения подобных операций?

– Такого рода сложности были актуальны 10 лет назад. Беспрерывная деятельность и наш многолетний опыт давно оставили позади подобные сложности. Сегодня большинство граждан предпочитает обращаться для трансплантации к врачам нашего отделения трансплантологии, а не выезжать на операцию за рубеж, как это было раньше.

Успешные результаты достигаются не только благодаря тяжелому труду нашего медицинского персонала. В этом большая заслуга и руководства Центрального таможенного госпиталя, и материально-технической базы. Руководство оказывает нам колоссальную моральную поддержку и оперативно разрешает любые возникающие в процессе деятельности госпиталя проблемы, а отделение трансплантологии госпиталя оснащено лучшим передовым оборудованием. Если бы не все эти вышеперечисленные мною преимущества вкупе, может быть мы и не смогли бы достигнуть таких успешных результатов и завоевать доверие пациентов…

– Расскажите пожалуйста подробнее о донорских операциях.

– Трансплантация органа состоит из двух разных операций: операция на доноре (изъятие) и на реципиенте (имплантация). Они проводятся двумя разными командами врачей в разных палатах. Каждая из этих операций имеет свои особенности и сложности. Доноры проходят детальное предоперационное обследование на наличие или отсутствие противопоказаний к операции. Доноров почки мы оперируем только лапароскопическим методом в течение 1-1,5 часов. При трансплантации печени донорские операции бывают трех видов. У взрослых проводится изъятие правой доли печени, у подростков и доноров с недобором веса – левой доли, у детей – левого латерального сектора (то есть 20 %-тов печени бывает достаточно).

Во время уникальной операции мы применили лапароскопическое изъятие левого латерального сектора печени, что будем делать и впредь. В донорских операциях приоритетом является здоровье донора. При любой спорной ситуации, возникшей в процессе операции, ситуация решается в пользу донора. Наряду с этим изъятый орган или его фрагмент должны быть полностью пригодными для реципиента. В связи с этим, донорская операция должна проводиться очень аккуратно с учетом всех анатомических тонкостей. Проведение лапароскопической донорской операции позволяет донорам быстрее возвращаться к активной жизни и легче переносить реабилитационный период. При нормальном протекании операции и послеоперационного периода донор до конца жизни не испытывает каких-либо проблем, это не влияет на продолжительность его жизни и не влечет за собой инвалидность. Все доноры, которых мы оперировали, сегодня вполне здоровы. Тем не менее у нас были доноры, у которых возникали осложнения во время операций, которые мы устраняли, приложив дополнительные усилия. Мы демонстрировали наши результаты в различных журналах и на конференциях международного и локального уровня.

– Ощущается ли в Азербайджане недостаток в донорских органах?

– Не только в Азербайджане, но и во всем мире наблюдается дефицит донорских органов. На самом деле трансплантация органов живых доноров и была внедрена в практику для устранения этого дефицита. В западных странах эта проблема решается путем изъятия органов у доноров-трупов. В Азербайджане на данный момент предпринимаются меры для внедрения данной практики и, я надеюсь, что применение обязательного медицинского страхования лишь ускорит этот процесс. Изъятие органа у живого и мертвого доноров имеют свои плюсы и минусы. Подытожу, что развитие в Азербайджане программы трансплантации органов умерших доноров крайне важно и для этого отрасль здравоохранения в стране располагает всевозможными условиями.

Интервью провела Диляра Заманова, PR-специалист Центрального таможенного госпиталя

11 Aprel 202011 Aprel 2020

Koronovirus haqqında epidemiyanın əvvəlində deyilən

Bir az daha sərt tədbirlərlə vəziyyəti tam nəzarət altına almaq olar. Həyatını oyun stoluna qoyub, zər atmaqdansa bir-iki ay sosial təcrid qaydalarına uymaq daha məntiqlidir.

Mərkəzi Gömrük Hospitalının Orqan Transplantasiyası şöbəsinin həkimi Kamran Beydullayev dünyanı təşvişə salan yeni koronavirusu (COVID-19)-un yaratdığı təhlükə və ona qarşı mübarizə üsulları ilə bağlı Trend-in suallarını cavablandırıb. Müsahibəni oxuculara təqdim edirik.

– Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) artıq bir neçə aydır ki, dünyanı təşvişə salan yeni koronavirusu (COVID-19) pandemiya elan edib. Dünya mediyasının səhərdən axşama qədər bundan bəhs etdiyi bir zamanda hələ də mətbuatda bütün bu baş verənlərin şişirdilmiş bir hadisə olduğunu iddia edən insanlar var. Sizcə, bu panika realdır, yoxsa doğrudan da təlaşa ehtiyac yoxdur?

– Hazırkı yaranmış vəziyyətdən istifadə edib, qeyri-adi fikir yürütməklə fərqlənməyə çalışmaq bir az da dəb halını alıb. Elə insanlar var ki, hətta panikanın təsiri altında özünü inandırmaqla bəzi yanlışların düzgün olmasını sübut etmək istəyir, bəziləri isə günahkar axtarır, amma fakt faktlığında qalır. Koronavirus səbəbindən bəzi dövlətlərdə fəlakət yaşanır. Dünya qorxu içərisindədir. Zəruri olan sahələrdən başqa hər şey az qala dayanmış vəziyyətdədir. “Adi qripdən də adamlar ölür”, “İtaliyada hər gün koronavirus olmadan da 700 nəfər ölürdü”, “ancaq qocalar ölür”, “laboratoriyada hazırlanan bioloji silahdır” və s. bu kimi mövzular cəmiyyəti hazırkı durumda etməli olduqları əsas tələblərdən bir qədər yayındırır.

– Cəmiyyətin, vətəndaşlarımızın əsas bilməsi və əməl etməsi vacib qaydalar, tələblər hansılardır?

– Hər kəs bilməlidir ki, bu virus insanlar üçün yenidir, sürətlə yayılmağa meyillidir və yoluxanların bir qismi həyatını itirə bilər. COVID-19-un özünü necə aparacağı, nə qədər insana yoluxacağı və öldürəcəyi bilinmir. Amma, artıq çoxsaylı sağalan xəstələrin olması, bir müddət əvvəl epidemik olan bəzi yerlərdə vəziyyətin tam nəzarət altında olması kimi yaxşı xəbərlər də var. Adi insanların bu vəziyyətdə gün ərzində mediyada səslənən sosial təcrid və gigiyena qaydalarına tam əməl etməlidir. Bunlara riayət etməklə insanlar liderlərə və alimlərə bu vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün vaxt qazandırmış olurlar. Əks halda, dünya ölkələrinin hamısının səhiyyə sisteminin xəstəlik qarşısında çökməsini, insanların az qala vəhşi təbii seçmə qanunlarına buraxılmasını seyr etməli olacağıq. “Evdə, divanda oturub, çay içərək bəşəriyyəti xilas edə bilmək” zarafatında əslində kifayət qədər həqiqət var.

– Azərbaycandakı vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

– Hal-hazırda yaranmış durumla bağlı Azərbaycan dövlətinin göstərdiyi qətiyyət vəziyyəti dərk edən bütün insanları qane edir. Vətəndaşlarımızın böyük əksəriyyətinin anlayış göstərdiyini sosial mediyadan da izləmək mümkündür. Amma, sosial məsuliyyəti az və informasiyası qıt olan bəzi insanlar ucbatından daha ciddi tədbirlərin görülməsinə ehtiyac olacağını düşünürəm. Hesab edirəm ki, bir az daha sərt tədbirlərlə vəziyyəti tam nəzarət altına atmaq olar. Hazırda xəstəliyin partlayış həddində olduğu İtaliya və İspaniya kimi ölkələrdə də 20 gün əvvəl xəstə sayı bizdəki qədər olub. Hadisələr əvvəlcə çox yavaş gedir və qəfildən inanılmaz sürət alır. Dünyada koronavirus xəstələrinin sayının 100 minə çatmasına 3 ay vaxt lazım oldu, 200 min say isə bundan cəmi 12 gün sonra oldu, daha 4 gün bəs elədi ki, bu hədd 300 minə çatsın, 1 gündən sonra isə bu rəqəm 400 min oldu. Aprel ayında Azərbaycanda xəstə sayının kəskin artacağını güman edirəm. Hazırda bu hadisələri tam ağırlığı ilə yaşayan ölkələrdən üstünlüyümüz ondadır ki, daha erkən admnistrativ addımlar atdıq. Xəstəlik epidemiya halına gəldikdə bu tibbi problem olmaqdan çıxır, ona görə də onun həlli məsələsi daha çox cəmiyyət qanunlarının tənzimlənməsi ilə olur. Söhbətin əvvəlinə qayıdıram. Hadisələrin necə olacağını heç kəs bilmir. Ümüd edirəm ki, biz hadisələri bir addım əvvəldən önləməyi bacararıq.

– Statistikaya istinad etsək rəqəmlər daha nə söyləyir?

– Çinin Vuhan bölgəsində 73 min xəstəliyə yoluxmuş insan tam sağalıb. 3 min 200 xəstə isə vəfat edib. Bu, artıq nəticələri olan xəstələrin 4 faizini təşkil edir və əslində kiçik rəqəm deyil. Dünya əhalisini və infeksiyanın yayılma tempini nəzərə alsaq qısa zamanda milyonlarla ölçülə bilən rəqəmlərdən danışacağıq. Qərbi Avropada isə ölənlər faiz etibari ilə daha çoxdur. Bu səbəbdən də Çində və Qərbi Avropada xəstəliyi virusun iki ayrı mutasiya olmuş növlərinin törətdiyi ehtimalları da var. Ölüm halları 60 yaşdan yuxarı kəskin artır, 1 yaşa qədər uşaqlar xəstələnmir. İtaliyada və İspaniyada yoluxanların 10 faizi tibb işçiləridir. Ölənlərin demək olar ki, 99 faizində yanaşı xəstəliklər olub. 50 faizində hətta 3 yanaşı xəstəlik olub. Hazırda karantin tədbirləri ilə əlaqədar dünya əhalisinin 1 miliyard nəfəri evə qapanmış (lockdown) vəziyyətdədir. Bu rəqəmlər hamısı statistikadır. Bunlarla yanaşı kifayət qədər istisnalar da var. Ölənlər arasında uşaq, gənc, heç bir xəstəliyi olmayan, təkrar xəstələnən də var. Bəzən bu statistika bəzi sağlam gənc insanlarda karantin tədbirlərinə əməl etməmək üçün arxayınçılıq və zəmin yaradır. Demək istəyirəm ki, heç kəsin bu xəstəlikdən ölməyəcəyinə zəmanət yoxdur. Həyatını oyun stoluna qoyub, zər atmaqdansa bir-iki ay sosial təcrid qaydalarına uymaq daha məntiqlidir. Əgər koronavirusa yoluxub sağalmaq kimin üçünsə bir oyundursa, amma onun yoluxdurduğu yüzlərlə insandan kimlər üçünsə ölüm-qalım məsələsi ola bilər. Ona görə də sosial məsuliyyət dediyimiz bu terminin altında bir də hüquqi məsuliyyət yatır.

– Koronavirusla bağlı yaxşı nə xəbər söyləmək olar?

– Yuxarıda söylədiyim bəzi faktlar əslində olduqca xoş xəbərlərdir, biz sadəcə pandemiya fonunda bunları görmürük. Məsələn, sağalan insanların olması. Təsəvvür edin ki, koronavirusun bəzi viruslar kimi orqanizmdən çıxması mümkün olmasaydı vəziyyət necə olardı? Və yaxud təkcə immuniteti zəif insanlara deyil, uşaqlara da ölümcül təsir etsəydi? Yoluxan insanların xəstəliyə immuniteti çox qısa müddətli olsaydı? Ümumiyyətlə, xəstəlik törədicisinin belə tez aşkarlanıb elmi araşdırmalar üçün verilməsi özü təqdirəlayiqdir. İndi nə ilə savaş apardığımızın fərqindəyik. Amma, düşünün, bilinməyən yeni bir virus olsaydı, necə olardı? Çində xəstəliyin nəzarət altına alınması faktı özü çox ümidverici bir xəbərdir. Əgər, virusun mutasiya olunması sübut olunarsa, peyvənd hazırlanmasına olan ümidlər puça çıxacaq. Hələ bu barədə dəqiq bir fikir yoxdur. İlk peyvəndlərin artıq sınaqdan çıxarılmağa başlanması şad xəbərdir. Əvvəllər başqa xəstəliklərdə istifadə olunan dərmanlardan bəzilərinin müalicədə müəyyən qədər effektli olması da müsbət qarşılanmalıdır. Epidemiyanın nəticələrinin verdiyi bəzi müsbət hallar da vardır. Doğrudur, minlərlə insanın ölümü fonunda bəlkə də bundan danışmaq düzgün olmaz. Təbiətin insanların əlindən bir balaca nəfəs alması da baş verdi. Son illərdə dünya ölkələri sənaye yarışına girərək təbiətin ortaq qorunmasında heç cür razılığa gələ bilmirdilər. Bu, bəlkə də bir siqnaldır ki, ana təbiət bizi hər an cəzalandıra bilər. Vəhşi təbiətdə də belə bir tarazlıq var. Bu tarazlıq pozulanda komponentlər elə dəyişir ki, yenə də eyni nisbətə gətirib çıxarır. İnsan özünü dünyanın sahibi hesab edərək bu tarazlığı kobud şəkildə pozmaqdadır. Bəlkə də bu virus yer kürəsinin bir ağrı hissiyatıdır. Bəlkə nə vaxtsa pandemiyanın qarşısını alıb qurtarsaq bu barədə də oturub düşünmək lazım gələcək.

– Ümumiyyətlə, başqa hansı nəticələr çıxartmalı olacağıq və bu pandemiya ilə bağlı proqnozunuz nədir?

– Proqnoz budur ki, hər şeyin əvvəli və sonu var. Pandemiyanın da sonu olacaq. Amma, hər bir böhranın bir dibi var. Böhran dibə dəyməmiş geri qayıtmaz. Bu böhranın dibinin nə qədər dərin olduğunu demək çətindir. Bir ölkə daxilində çox zərər görmədən virusun yayılmasının qarşısını almaq mümkün ola bilər. Bunun üçün admnistrativ tədbirlərə daha çox ehtiyac var. Məsələn, koronavirusun dərmanının tapılmasından ümid gözlədiyimiz bir vaxtda digər xilas yolu xəstəliyin diaqnozunun vaxtında qoyulması ola bilər. Xəstəliyin vaxtında, digərlərini yoluxdurmağa başlamazdan əvvəl diaqnozunun qoyula bilməsi və bu müayinələrin kütləvi şəkildə tətbiq olunması ölkədaxili epidemiyanı sürətli şəkildə nəzarət altına ala bilər. Hesab edirəm ki, İtaliyada yaşananlar səhiyyə sisteminin qüsuru deyil, ölkə rəsmilərinin problemidir. Vaxtında gördüyümüz tədbirlərin fonunda bizim eyni aqibəti yaşamayacağımızı ümüd edirəm. Çıxarılacaq nəticələr barədə danışmaq bir qədər tezdir.

Bir lətifə var. Biri hündürlükdən yıxılır. Aşağı getdikcə öz-özünə deyir:
– Ey Allah, sağ qalım evimi satıb, kasıblara paylayacağam, çoxlu xeyirxah əməllər edəcəyəm.
Yerə dəyir, sağ qalır. Qalxıb üst başını təmizləyə-təmizləyə deyir:
– Adam göydə olanda başına min cür axmaq fikirlər gəlir.

Yəqin ki, bir necə ildən sonra dünyanın bu pandemiya qarşısında əsməyi heç yadına da düşməyəcək, yenə də hər şey öz axarında davam edəcək. İndidən dünyanın siyasi xəritəsinin, güc mərkəzinin dəyişməsindən və s. danışılır. Bəzi məsələlərə yenidən baxılacağı labüddür. Səhiyyə sisteminə diqqətin artırılacağına ümid edirəm. Bu gün tibb işçilərini qəhrəman adlandırırlar, onlar həmişə qəhrəman olub. İnsanları ölümdən qurtarmağın başqa adı ola bilməz. Ölkələrin bioloji silahlara qarşı strategiyası və təhlükəsizliyinə yenidən baxılacaq. Bəzi elm sahələrinə maraq çoxalacaq. Məsələn, oğluma gen mühəndisi olmağı məsləhət görürdük, ola bilər ki, bu hadisələrdən sonra bu seçimə daha çox diqqət ayıraq.